Porpora Nedir?
Dünya üzeride bir çok nesnesinin belli bir zümreye ait olmasına alışık olsak da, tarihin uzunca bir döneminde, bir rengin sadece belirli kişiler tarafından elde edilebiliyor ve kullanılabiliyor olması günümüzde şaşırtıcı bir durum.
Etimolojik kökeni Latince'de "purpura" olan, İtalyanca'ya "porpora" olarak geçen bu renk, İngilizce'de "purple" olarak bildiğimiz mor rengidir. Fakat Phoenician kırmızısı, Phoenician moru veya Tyrian moru olarak tanınan bu rengi üretmek, tarih boyunca oldukça zor olmuştur. Deniz salyangozu ailesinden, onbinlerce iskerletin toplanması ve işlenmesinden sonra üretilebilen bu mor - kırmızı arası tonun ana vatanı Tyre (şu anda Lübnan ülkesinde bulunan, antik bir şehir) olmuştur. Milattan önce 1400 yıllarında üretilen ve Finikeliler tarafından ticareti yapılan bu renk, milattan sonra 1800'lü yıllara kadar değerini korumuştur. Milattan sonra 300'lü yıllarda, Roma Hükümdarı Diocletian'ın bu rengin yaklaşık yarım kilosu (1 pound) için, 1.5 kg (3 pound) altın teklif ettiği rivayet edilir.
Phoenician mitolojisine göre bu rengin keşfedilmesi, Tyre'in tanrıçası Melqart'ın sahilde köpeği ve Tyros ile yürürken, köpeğinin bir deniz salyongozunu ısırması ve ağzına mor renginin bulaşmasıyla bulunduğu iddia edilir. Kimi kaynaklarda ise Melqart yerine Hercules ve köpeği adlandırılsa da rengin tarihi ve kökeni Melqart ile daha uyumludur. Flemenk ressam Peter Paul Rubbens, M.S 1636'da Hercules'in köpeğiyle beraber mor rengi keşfetmesini tablolaştırmıştır. Rubbens'in bu tablosu, Avrupa'nın en seçkin müzelerinden birisi olan ve Madrid'de bulunan Museo Nacional del Prado'da sergilenmektedir.
Pahalı bir ürün olması sebebiyle bu renkteki ürünlerin halk tarafından giyilme şansı zaten yoktu. Sadece ticaret yapan soylu ailelerin ve imparatorluk ailelerinin ulaşabildiği bu renk, Doğu Roma İmparatorluğu'nda milattan sonra 5.yüzyıl itibariyle sadece kraliyet ailesi ve seçkin devlet adamları tarafından giyilmiştir ve başka kişiler tarafından giyilmesi 'krala ve vatana ihanet' suçuyla yargılanmalarına sebep olabilmektedir. Bu dönemin en sembol kıyafeti olan toga (vücuda sarılan uzun kumaş kuşak), bazı kurallara ve ayrımlara göre giyilebiliyordu. İmparatorluk ailesi ve magistratlar (idari yönetime sahip yüksek rütbeli devlet adamları) önemli törenlerde kenarları mor bordürlü toga preatexta giyerlerken tamamen mor olan toga purpurea ilk defa Julius Ceasar tarafından giyilmiştir. Porporanın imparatorluk rengi olması sebebiyle, imparatorluk ailesinin fertlerine porpora kökeninden gelen "porphyrogennetos" denilmektedir. Porpohyrogennetos kelime anlamı olarak 'mor renkte doğanlar' olarak çevrilebilir. İstanbul'un fethi sırasında Bizans İmparatoru XI. Konstantinos'a ne olduğu kesin olarak bilinmemekle beraber, savaş sırasında öldürüldüğü ve sonrasında üstündeki kraliyet ailesine ait mor rengi kıyafetlerden teşhis edildiği rivayet edilir. Stefan Zweig'ın "İnsanlığın Yıldızının Parladığı Anlar" kitabının ilk hikayesi olan 'Bizans'ın Fethi' bölümünde, Zweig de XI. Konstantinos'un ölümünü bu şekilde hikayeleştirmiştir.
Aralarında ton farkı olmasına rağmen, bu rengin imparatorluk - kraliyet ailesine ait olması sadece Roma değil, diğer imparatorluk ve kraliyetlerde de görünmektedir. İngiltere'de mavi tonu daha baskın mor türü 1500'lü yıllarda I. Elizabeth zamanında halk tarafından kullanılması yasaklanmış ve kraliyete özgü ilan edilmiştir. Şu anda böyle bir yasak olmamasına rağmen, hala mor rengi kraliçe II. Elizabeth ve kraliyet ailesi tarafından önemli günlerde sık sık tercih edilmektedir.
Tyre bölgesinde yapılan arkeolojik çalışmalarda deniz salyangozu yığınları bulunmuştur. Fakat Meksika kızılderilileri, deniz salyangozlarını öldürmeden, üfleyerek içlerindeki mukusu çıkartarak bu rengi elde etmenin bir yöntemini bulmuşlardır. Üreme dönemlerinde ise bu işlemi durdurarak deniz kabuklularının neslinin devam etmesini sağlamışlardır. Fakat 1980'li yıllarda bir fabrika, deniz kabuklularını öldürerek nesillerini tüketme riskiyle karşı karşıya bıraktığı için, sadece geleneksel yöntemle üretim yapılacağına dair bir anlaşma yapılmıştır.
Kaynaklar:
- Bagnall, R. et al. The Encyclopedia of Ancient History. Wiley-Blackwell, 2012
- Ancient History Encyclopedia " https://www.ancient.eu/Tyrian_Purple/ "
- Museo del Prado "https://www.museodelprado.es/coleccion/obra-de-arte/el-descubrimiento-de-la-purpura/57d12ff8-e9f2-4703-94e6-6e182b539df9 "
- Bir Gün Bir Yerde " http://birgunbiryerde.blogspot.com/2014/02/deniz-salyangozundan-elde-edilen-tyrian.html "